بار سی و نهم- طرح سود وزیان -قسمت آخر-محدودیتهای طرح سود
سلسله مباحث ذهن
درسگفتارهای پاییز92
طرح سود وزیان
قسمت چهارم وآخر
محدودیتهای طرح سود
دو بحث قبلی ما دربارۀ ظرفیتهایی بود که در طرح سود برای حل مسأله های حیات وجود دارد. در بحث حاضر اما پرسش این است که آیا این طرح به تنهایی می تواند منطق زندگی ما را با دیگران توضیح بدهد؟
تحقیقات بروشنی نشان داده است که انتخابهای عقلانی معمولا افراد را به این جهت سوق می دهد که بیش از اینکه کسب کالاهای همگانیگروه در ذهن شان به عنوان گزینه اول و اصلی باشد به فکر مطلوبیتهای شخصی باشند و در ترجیحات خود تا آنجا که به گروه برمی گردد، طفیلیگری را انتخاب بکنند. بنابراین اکثر تصمیمات جمعی به این سبب با شکست روبرو میشود که هرکس عمدتا با ملاحظات شخصی خود عمل می کند.
مانسر اولسندر کتاب معروف«منطق کنش جمعی»(1965)به دنبال بررسی مسئله کنش جمعی[i] بود،بدین معنی که چگونه افرادی که در راستای منافع شخصی خویش عمل میکنند،نمیتوانند تدارک کالاها یا خدماتی را که از لحاظ جمعی به نفع همهشان است،تضمین کنند. [ii]
بنابراین لابد برای منطق رفتار اجتماعی خودمان، دلایلی بیش از دلیل سود و زیان شخصی داریم. من رفتار می کنم نه صرفا برای خاطر آنکه نفعی برایم دارد یا از زیانی مرا برکنار می دارد بلکه چون دلایلی دیگر برای این رفتار خود دارم. برخی از این دلایل ممکن است به قرار زیر باشند:
1.دلیل هنجاری[iii]: ما با چراغ قرمز می ایستیم هرچند ماشینی از آن سوی دیگر نمی آید وپلیسی و دوربینی هم نیست وضرری نخواهیم کرد اگر از چراغ قرمز رد بشویم. از ایستادن نیز سودی متوجه ما نمی شود اما فشار هنجارهای اجتماعی بر روی ما هست.
2. دلیل اخلاقی[iv]: به نیازمندی کمک می کنیم و نه تنها سودی عایدمان نمی شود بلکه هزینه هم برای مان دارد. اما استدلال اخلاقی می گوید غمخواری بکن.
3. دلیل شناختی[v]: برحسب کنجکاوی با پرسشی در گیر می شویم و چه اوقاتی را برای پیجویی این سؤالهای خود می گذاریم بدون اینکه سودی ببریم گاهی هزینۀ مادی هم می کنیم.
4. دلیل زیبا شناختی[vi]: سازی یاد می گیریم برای دل خویش. وقت می گذاریم برای کشیدن نقاشی....
5.دلیل معنایی[vii]:ما در زندگی خویش انواع اعمالی را انجام می دهیم که برای مان معنادار هستند یا با آنها به حیات خویش معنا می دهیم، صرف نظر از اینکه این اعمال لذتبخش یا سودمند باشند یا نباشند.
پس می توان نتیجه گرفت که الگوهای زیسته ما میل به تنوع وتوسعه وتعالی دارند و لازم باشد از طرح سود بیرون میزنند. برای توضیح بیشتر این ازقضایای هومنز در جامعه شناسی استفاده می کنم. وی از جامعهشناسان نیمه قرن بیستم در آمریکابود که نظریه مبادله[viii] را برای توضیح رفتار پایهگذار کرد. بعدها این نظریه را پیتر بلاو و دیگران عمق بیشتر بخشیدند توسعه دادند. هر چند بر نظریات هومنز نوعی کارکردگرایی سایه انداخته است و تا حد زیادی آرای او تقلیل گرایانه و پوزینویستی است اما میتوان دلالتهایی از این نظریه برای فهم رفتار به دست آورد. خصوصا قضیه چهارم برای بحث حاضرما خالی از دلالت نیست. پنج قضیه[ix] هومنز عبارت اند از:
یک.قضیه موفقیت[x] : این قضیه می گوید ما رفتاری را انجام میدهیم که انتظار پاداش داریم. مثلا دنبال رفتارهای لذتبخش میرویم مانند پاداشی که در وجود خود از غذاهای خوب دریافت می کنیم و ...
دو.قضیه محرک[xi] و پاسخ : برمبنای این قضیه ما به رفتاری برانگیخته میشویم که قبلاً از آن پاداش گرفتیم و محرکی برای برانگیخته شدن داریم. در مثال بالا ،چون لذت را تجربه میکنیم دنبال سود میرویم. سود و امکانات داشته باشیم می توانیم با استفاده از آن، فرصت های لذت بردن خود را بسط بدهیم. تا اینجای کار ملاحظه می شود ما بیشتر در طرح لذت وطرح سود زندگی می کنیم.
سه.قضیه ارزش[xii]: این قضیه توضیح می دهد که با کاهش و افزایش ارزش یک چیز، انگیزه ما به آن کم یا زیاد میشود. در مثال فوق، هرچیزی که سود بیشتر داشته باشد و لذت بیشتر در پی بیاورد ارزش بیشتر پیدا می کند. برای نمونه شغل ها را برحسب همین دو عامل سود ولذت، سبک سنگین میکنیم وهمچنان در قلمرو الگوهای زیست خود، مبتنی بر طرح لذت وطرح سود پیش می رویم.
چهار.قضیه محرومیت و اشباع[xiii]: این قضیه بر آن است که وقتی از پاداشهایی محرومیم ارزش بیشتری برای ما پیدا میکند و چون پاداش را بیشتر دریافت میکنیم به اشباع میرسیم و ارزش آن کمتر میشود. اکنون به مورد مثال دوباره توجه بکنیم. اگر امکانات مادی کافی در زندگی نداریم، همچنان ممکن است سود ولذتهای معمول زندگی برای ما مهم ترین کانون حیات باشند اما اگر سود و لذت های متعارف در دسترس هست ، به اشباع می رسیم واینجاست که الگوی زیست ما میل به عبور از سود وزیان پیدا می کند. احساس نیاز بیشتری برای استدلال های هنجاری واخلاقی و شناختی ومعنایی به میان می آید . چون از نظر اقتصادی تأمین می شویم، نیازهای اجتماعی و فرهنگی دیگر خود را بیشتر نشان می دهند.
پنج.قضیه پرخاش و تأیید[xiv]: این قضیه می گوید وقتی پاداش مورد انتظار متعارف خود را میگیریم رفتارمان تأییدآمیز است برعکس اگر پاداش مورد انتظار متعارف را دریافت نکنیم رفتارمان پرخاشگرانه خواهد بود. مثلا گروه هایی اجتماعی برمبنای استدلال های اخلاقی ومعنایی که در قضیه چهارم به آن اشاره شد، به دنبال تغییرات اجتماعی می روند . اگر اینها نتوانند پاداش بگیرند ومطالبات مورد نیازخود را به دست بیاورند، زمینه برای پرخاشگری های اجتماعی مساعد می شود .
خلاصه بحث این است که هرچند در طرح سود، توانایی هایی برای بسط حیات بشر وجود داردامااین طرح به تنهایی قادر نیست منطق زندگی اجتماعی را به قدر کافی توضیح بدهد. ما استدلال هایی فراتر از سود وزیان داریم و با این استدلال ها دست به عمل می زنیم بدون اینکه عمل خویش را لزوما در چارچوب سود وزیان به محک بزنیم. طبق قضیه چهارم هومنز گاهی از سود اشباع می شویم و محرکهایی غیر از سود شخصی برای ما اهمیت پیدا می کنند. طرح سود نه یگانه قاب ذهنی برای نگریستن به حیات بشر است و نه بهترین قاب ذهنی برای اندیشیدن به مسائل انسانی و برای توضیح زندگی اجتماعی.
[i] Collective action
[ii] Olson M.(1965)Logic of Collective Action; Public Goods &Theory of Groups.Harvard University Press.
[iii] Normal reseon
[iv] Moral reseon
[v] Cognitice reseon
[vi] Aesthetic reseon
[vii] Meaningfull reseon
[viii] Homan’s Social Eachange Theory
[ix] Propusition
[x] Success
[xi] Stimulus
[xii] Value
[xiii] Deprivation/ Satiation
[xiv] Aggression/ Approval